Uitgebreide geschiedenis

Het ontwerp

De geschiedenis van de stoomhijskraan begint tijdens de oorlog op Scheepswerf de Schelde in Vlissingen. Daar werd rond 1944 tot de bouw van twee zelfrijdende stoomspoorhijskranen besloten. Vlissingen was zwaar gebombardeerd en in een klimaat van beschadigde infrastructuur in combinatie met ingrijpende materiaal schaarste ontstond het plan om in korte tijd, in eigen beheer, twee kranen te ontwerpen en te vervaardigen.

De latere directeur van de werf ir. Mulock Houwer kreeg de opdracht deze taak te volbrengen en nog tijdens de oorlog werd begonnen met de tekeningen voor twee zelfrijdende stoomhijskranen. Zoals de naam al doet vermoeden werd als aandrijving de stoommachine verkozen boven de toen al gebruikelijke dieselmotor.

Een opmerkelijk besluit want de stoommachine kenmerkt zich door een beduidend lagere thermisch rendement ten opzichte van motoren met interne verbranding zoals de dieselmotor, maar was vanuit technisch perspectief betrouwbaar en slijtvast. Eigenschappen die later goed van pas zouden komen in hun storingsvrije dienstdoende jaren. Ook bleek een stoommachine gemakkelijk te maken en bij uitstek geschikt als aandrijving voor het hijswerktuig. Bovendien beschikte de Schelde door haar verleden over ervaring met het vervaardigen van stoommachines voor de voortstuwing van met name schepen en had zij nog geschikte machinetekeningen op de plank liggen.

De bouw

Na gereedkomen van het definitieve tekeningenpakket kon de productie in de Machinefabriek van de Schelde starten. Het waren zware tijden voor de werf. Zo werden door materiaalgebrek twee scheepsschroeven omgesmolten ten behoeve van de bronzen glijlagers voor de tandwielkasten. Desondanks wist de werf deze moeilijke periode te doorstaan en slaagde erin een laatste generatie zuigerstoomwerktuigen af te leveren. Zie voor een technische beschrijving het sub-kopje “techniek”.

In bedrijf

De kranen werden daarop eind 1945 in bedrijf gesteld om hun eerste diensten te bewijzen bij herstelwerkzaamheden van oorlogsschade. Een knap staaltje wederopbouwtechniek, maar de meeste oud-Scheldewerknemers herinneren zich de kranen uit de tijd toen ze werden ingezet op het staalplaten-opslagpark bij de voormalige Marinehaven op het Eiland. Op deze plek zijn tegenwoordig de dokloodsen van Damen en Amels gevestigd. Daar werden de zwaar geconstrueerde werktuigen ingezet om met een maximale hijscapaciteit van vijf ton, staalplaten te lossen van binnenvaartschepen die aanmeerden in de haven.

Buiten gebruikstelling

Nooit deden zich noemenswaardige storingen voor, maar midden jaren 1970 maakte het platenpark op het eiland geleidelijk plaats voor de bouw van overdekte dokloodsen van de afdeling marinebouw. Het Groot Arsenaal werd gesloopt en de Marinehaven werd gedempt waardoor de kranen niet langer nodig waren op deze plek. Ook was het hoge brandstofverbruik niet langer aanvaardbaar, waardoor overschakeling op moderne mobiele eenheden onvermijdelijk was. En zo werden de Schelde 38 en 39 buiten gebruik gesteld. Definitieve ontmanteling zou volgen, maar gelukkig pleitte de in rail-erfgoed geïnteresseerde bedrijfsarts Jan Stumphius (bekend door het baanbrekend onderzoek over de schadelijke gevolgen van asbest) voor behoud en werd de kranen een museaal voortbestaan geboden.

Museale bestemming

De stoomhijskraan Schelde 39 kreeg een bestemming bij de Stichting Stoomtram Hoorn – Medemblik. De Schelde 38 verhuisde naar de Stichting Stoomtrein Goes – Borsele (SGB). De 39 werd door de Stoomtram Stichting gerestaureerd en heeft daar tot 2015 dienst gedaan. Aangezien een stoomhijskraan uit Vlissingen toch wat vreemd was voor een stoomtrambedrijf in West-Friesland, is de 39 in 2015 overgedragen aan de SGB. Deze kreeg nu de 2 kranen in bezit. Tot restauratie van de 38 was het nooit gekomen, en de SGB besloot dan ook de 38 af te voeren wegens overcompleet.

Redding van de Stoomhijskraan Schelde 38

Op dinsdag 28 april 2015 dreigde daarmee een waardevol stuk Vlissings industrieel erfgoed verloren te gaan. Ondanks diverse inspanningen en een aangenomen motie door de gemeenteraad van Vlissingen van de POV uit 2012 om een zeldzame monumentale Vlissingse stoomspoorhijskraan zijn oorspronkelijke plek terug te geven, werd de Schelde 38 geheel onverwacht voor schroot aangeboden. Door oplettendheid en inspanningen van de collectiebeheerder van Stichting Scheepsbouwgeschiedenis Vlissingen werden belangrijke kraandelen op de valreep weggehouden van snijbranders. Dit luidde het begin in van een redding project, waarin kraandelen structureel werden teruggekocht en gefaseerd naar Vlissingen werden getransporteerd. Op zaterdag 24 oktober 2015 vond het laatste transport plaats en werd het redding project met goed gevolg beëindigd. Voor het eerst sinds 1975 was de monumentale railkraan weer terug in Vlissingse handen en werd de stad geheel onverwacht verrijkt met een nationaal industrieel monument.

Begin van de stichting en het restauratieproject

De terugkomst van de onderdelen van de kraan betekende allerminst de terugkomst van een operationeel werktuig. Na inventarisatie bleken diverse stukken te ontbreken en door de tand des tijd waren andere onderdelen aangetast. Zo groeide het initiatief voor redding van de kraandelen uit tot een algeheel restauratieproject met als doel het werktuig in originele werkende staat te herstellen.

Zowel het eigendom van de kraan als de projectorganisatie werden onder de naam ‘Werkgroep Stoomkraan Schelde 38’ tijdelijk ondergebracht bij Stichting Stadsherstel Vlissingen. Al na enkele maanden bleken de bestuurlijke en technische omvang van het project niet ideaal om onder te brengen bij de Stichting Stadsherstel. Daarom is in samenwerking met dhr. Van Gelder besloten om een eigen stichting voor het project op te richten, genaamd Stichting Stoomhijskraan Schelde 38 en afgekort SSS38.  De SSS38 is op 23 mei 2016 opgericht en stelt zich ten doel:

De gemeente Vlissingen bijstaan in de ontwikkeling van de maritieme stadswijk ,,Scheldekwartier’’ , door op dit voormalige terrein van de Koninklijke Maatschappij ,,De Schelde’’ (KMS), Scheepsbouw en Werktuigen  Fabriek, in samenwerking met vrijwilligers, de stoomspoorhijskraan ,,Schelde 38’’, geregistreerd als nationaal railmonument onder nummer 078, in originele werkende staat terug te brengen, te behouden, en terug te plaatsen op een nog bewaard gebleven restant spoorrails tussen het Dok en ,,Museum Scheldewerf’’

Kijk voor de restauratie onder het kopje “het restauratieproject” en voor informatie over de stichting onder “organisatie”.